6 oktober 2014 -
Militaire interventies waarin bondgenoten ondersteund door technologie met elkaar samenwerken, stellen nieuwe eisen aan de deelnemende militairen. Meer dan vroeger moeten zij in staat zijn zelf morele afwegingen te maken.
Dit stelt techniekfilosoof Christine Boshuijzen in haar dissertatie Moral decision making in network enabled operations. Het onderzoek van Boshuijzen maakt deel uit van het NWO-programma Maatschappelijk verantwoord innoveren. Zij verdedigt haar proefschrift op 6 oktober 2014 aan de Technische Universiteit Eindhoven.
Gespecialiseerde eenheden
Vrijwel alle militaire operaties worden tegenwoordig uitgevoerd door gespecialiseerde krijgseenheden uit verschillende landen. Ook de internationale strijd tegen ISIS in Irak, de anti-piraterijmissie voor de kust van Somalië en de stabiliseringsmissie in Mali verlopen volgens dit stramien. Bondgenoten met een verschillende taak zijn in een netwerk met elkaar verbonden via moderne communicatietechnologie en delen alle beschikbare informatie. Deze manier van samenwerken (‘genetwerkt optreden’) draagt volgens Boshuijzen het risico in zich op verkeerde beslissingen. Een bekend voorbeeld is de Duits-Amerikaanse luchtaanval in Kunduz uit 2009. Hierbij vonden meer dan 100 burgers de dood omdat ze voor talibanstrijders werden aangezien.
Drie valkuilen
Militairen moeten bij het nemen van morele beslissingen de sturende rol van techniek niet uit het oog verliezen, stelt Boshuijzen. Ze wijst met name op drie valkuilen.
Tunnelvisie
Een eerste valkuil is tunnelvisie. Hierbij worden waarnemers die via technologie een gebeurtenis observeren zo hun beeldscherm in gezogen, dat ze het zicht verliezen op wat elders gebeurt en daardoor een versimpeld beeld van de werkelijkheid krijgen. Deze fout ligt op de loer als een commandant beelden gebruikt die eigenlijk voor piloten bestemd zijn, zoals in Kunduz het geval was. Hij of zij dreigt dan het overzicht te verliezen dat nodig is om de juiste beslissingen te nemen.
Onjuiste interpretatie
Een tweede valkuil is het onjuist interpreteren van realtime videobeelden die vanuit helikopters of drones zijn gemaakt. Technologie kan het gedrag van de waarnemer onbedoeld in een bepaalde richting sturen. Bijvoorbeeld doordat warmtebeelden de aandacht trekken naar een voertuig met draaiende motor (veel warmte), en afleiden van een spelend kind (weinig warmte).
Cultuurverschillen
Een derde valkuil heeft te maken met de communicatie tussen samenwerkende bondgenoten met een verschillende achtergrond en functie. Modern militair optreden verloopt niet meer via eenvoudige hiërarchische lijnen, maar in complexe overlegstructuren. Bijvoorbeeld tussen piloten, commandanten en militairen op de grond die gevechtspiloten begeleiden, ook nog eens afkomstig uit verschillende landen. Hun waarden, belangen, mandaten en procedures kunnen op gespannen voet staan zonder dat dit expliciet wordt. Dit soort spanningen en onduidelijkheid over wat het zwaarste moet wegen frustreert vooral de besluitvorming op de lagere hiërarchische niveaus, waar militairen direct moeten ingrijpen in onverwachte crisissituaties.
Amerikaanse marine
Het is voor het eerst dat de risico’s van genetwerkt optreden zo gedetailleerd in kaart zijn gebracht. Boshuijzen – behalve techniekfilosoof ook technisch ingenieur en in haar vrije tijd militair reservist – maakte een filosofische analyse van zowel psychische, sociale als technische aspecten. Als startpunt voor haar onderzoek observeerde ze enkele grote veldoefeningen bij het opleidingscentrum van de Amerikaanse marine in Monterey. Ze hield diepte-interviews met militairen en bestudeerde literatuur, waaronder WikiLeaks-documenten. Zo ontstond een duidelijk beeld van verschillende casussen waarin militairen verkeerde beslissingen namen, met soms burgerslachtoffers tot gevolg. Boshuijzens onderzoek maakt deel uit van een bredere studie naar ‘morele fitheid’ van militair personeel in het NWO-programma Maatschappelijk verantwoord innoveren, onder leiding van techniekfilosoof dr. Lambèr Royakkers. Filosofen werken hierin samen met psychologen. Behalve de universiteiten van Delft en Eindhoven zijn ook TNO en de Nederlandse Defensie Academie erbij betrokken.
