Hoe gehoorzaam bent u? Wetenschappelijk experimenten tonen aan dat gewone mensen in staat zijn om dodelijke stroomstoten toe te dienen aan onschuldige mensen, mits zij vertrouwen hebben in degene de de opdracht verstrekt - de autoriteit. Michel Hoetmer gaat in op dit opmerkelijke gedrag in zijn columncyclus Wie trekt er aan de touwtjes?.
Het dilemma Stelt u zich de volgende situatie eens voor. U bent manager van een afdeling en heeft de leiding over een tiental medewerkers. De verhoudingen zijn uitstekend en u kunt met iedereen goed opschieten. Op een kwade dag krijgt u bezoek van de hoogste directeur binnen uw bedrijf. Enigszins verbaasd -zo vaak komt het niet voor dat u de kans heeft met hem onder vier ogen te spreken- biedt u hem een stoel aan. Na een korte stilte maakt de directeur de reden van zijn komst duidelijk. Het gaat niet zo best met het bedrijf, de broekriem moet worden aangetrokken. In zijn beste managersjargon legt de directeur uit dat de organisatie over-staffed is. Het overtollige vet moet worden weggesneden. Tenslotte vertelt hij wat uw rol hierin zal zijn. Hij heeft besloten dat 20% van de medewerkers moet afvloeien. Het is uw taak twee medewerkers uit te kiezen en u krijgt de loodzware taak ze te vertellen dat het over twee maanden einde oefening is. U begint tegen te sputteren en vertelt dat u echt niemand kunt missen. Na enige discussie vertelt de directeur: 'Dit is mijn besluit en jij moet het uitvoeren, op mijn verantwoording.' Wat gaat u doen? Wordt het rebellie of gaat u schoorvoetend akkoord en velt u zelf een Salomonsoordeel?
Een keus met verschrikkelijke gevolgen Voordat u een antwoord geeft raad ik u aan eerst dit artikel verder te lezen. Het is de eerste dag van September in 1987, plaats van handeling een spoorweg in Concord, Californië. Het Amerikaanse leger heeft het plan opgevat via het spoor wapens te transporteren die bestemd zijn voor de oorlog in Nicaragua. Enkele vredesactivisten hebben hiervan lucht gekregen en besluiten zich vast te ketenen op de rails. Uiteraard waren de demonstranten er van overtuigd dat ze met hun actie het verfoeide transport konden tegenhouden. Maar ze hadden niet gerekend op de ploeg die de trein bestuurde. Voor de volledigheid: dat waren gewone burgers en geen militairen. De ploeg had van hogerhand de order gekregen door te rijden. De trein minderde nooit snelheid en ging in volle vaart af op de drie demonstranten die zich aan de rails hadden vastgeketend. Uiteindelijk lukte het twee activisten om zich op tijd los te maken van de rails. De derde demonstrant, ene meneer Wilson, was minder gelukkig en verloor zijn beide benen. Het militaire EHBO-team ter plekke stak drie kwartier lang geen vinger uit naar de zwaargewonde Wilson. Meneer Wilson kreeg uiteindelijk hulp van een door zijn collega demonstranten inderhaast opgeroepen ambulance. Het merkwaardige van dit incident is dat de bestuurders van de trein de heer Wilson later een proces aandeden vanwege de geestelijke schade die ze hadden opgelopen door het voorval. Meneer Wilson gaf ze niet eens ongelijk!
Hoe is dit te verklaren? Om dit soort gedrag te kunnen verklaren, moeten wij nog iets verder terug in de geschiedenis. De sociaal-psycholoog Milgram vroeg zich eind jaren vijftig, begin jaren zestig, af hoe het mogelijk was dat zoveel Duitsers in de Tweede Wereldoorlog hadden meegedaan aan de holocaust. Was het een bijzondere karaktertrek van de Duitsers of waren er andere redenen voor deze misdragingen? Milgram ging met zijn team aan het werk en bedacht een experiment. De proefpersonen werden via de krant gerekruteerd. Ze zouden meewerken aan een geheugenexperiment.
Stroomstoot De kandidaten werden bij hun aankomst in het laboratorium begroet door twee personen. De ene was de onderzoeker die de leiding had over het experiment. Hij was duidelijk te herkennen aan zijn speciale, grijze jas, en was gewapend met een clipboard en een pen. De andere persoon was een vrijwilliger en ogenschijnlijk net als de proefpersoon: een gemiddelde burger. Na de uitwisseling van de bekende beleefdheden vertelde de researcher over de bedoelingen en de opzet van het experiment. Het was een experiment over de invloed van bestraffingen op het functioneren van het menselijke geheugen. De ene deelnemer kreeg de taak een lange lijst met woorden uit zijn hoofd te leren en de andere proefpersoon moest controleren of hij de woorden goed kon onthouden. Bij elke gemaakte fout werd de proefpersoon gestraft met een stroomstoot. Maar het bleef niet bij die ene, onschuldige stroomstoot, telkens werd de stroomsterkte opgevoerd met 15 volt. De beide personen namen plaats in twee gescheiden vertrekken. Ze hadden uitsluitend contact met elkaar via een intercom. Aan het begin van het experiment verliepen de zaken zonder problemen. Maar na mate er meer fouten werden gemaakt liep de sterkte van de stroomstoten al snel op. De proefpersoon die de rijtjes met woorden moest onthouden begon te protesteren. Eerst nog lichtjes, maar zijn klachten werden steeds heftiger. Totdat hij kermde van de pijn. Er ontstond in veel gevallen een discussie tussen de researcher en de proefpersoon die achter het apparaat zat en de stroomstoten toediende. De researcher gaf steeds aan dat hij wist wat hij deed en dat het zijn verantwoordelijkheid was. Het experiment werd pas gestopt nadat het voltage was opgelopen tot 400 volt, ruim boven de dodelijke dosis. In de meeste gevallen kwam er ook geen geluid meer uit het belendende vertrek. Dit experiment werd herhaald met 46 andere proefpersonen. Niemand stopte voordat de stroommeter 300 volt aangaf. Velen gingen door tot het 'gaatje'. De researchers konden hun ogen niet geloven en herhaalden het experiment in talloze andere varianten. Telkens met min of meer hetzelfde resultaat. Voor uw geruststelling: het 'slachtoffer' was een acteur en zat in het complot. Zijn Amerikanen en Duitsers uniek? Niet direct. Het experiment werd ook in andere landen herhaald, waaronder Nederland, en de resultaten weken niet noemenswaardig af.
Gehoorzaamheid loont Op zich is er voldoende rechtvaardiging voor gehoorzaam gedrag. Het is ons met de paplepel ingegoten. Ons hele bestaan is gebaseerd op gehoorzaamheid. Het alternatief zou complete anarchie zijn. Bovendien zijn er sancties voor degenen die niet willen luisteren. En denkt u zich eens in wat er zou gebeuren als alle opdrachten in twijfel zouden worden getrokken. Het wordt een puinzooi. Toch zouden wij mogen hopen dat in sommige gevallen mensen op zijn minst het oordeel van hun meerderen in twijfel zouden trekken. Je kunt er je leven mee redden. De piloot die het Nederlandse toestel bij de grootste ramp uit de luchtvaartgeschiedenis op het Spaanse eiland Tenerife bestuurde bestuurde was duidelijk een autoriteit. Vlak voor het ongeluk had hij jongere piloten getraind en zijn foto stond op de brochures van onze nationale trots. Achteraf werd bekend, van de cockpit voice recorder, dat de tweede piloot aarzelingen had bij het in gang zetten van de jumbo jet, maar deze niet duidelijk durfde te uiten. Hij protesteerde een beetje zwakjes met “maar dat andere toestel is dat wel van de startbaan?” Daarna horen wij alleen nog maar het bulderen van de motoren. Het gevolg was een enorme ramp. Dit is bepaald geen uitzondering op de regel. Sommige medische missers zijn te verklaren vanuit de autoriteit van chirurgen wiens kundigheid niet in twijfel wordt getrokken, ondanks het feit dat hun opdrachten pertinente blunders zijn.
Jong geleerd Het punt is dat mensen van jongs af aan leren te gehoorzamen, vaak zonder opgaaf van redenen. Bovendien hebben wij er baat bij ons te conformeren aan mensen met een hogere autoriteit dan de onze. Als deze autoriteit ook nog de verantwoordelijkheid op zich neemt, schakelen mensen gewoon hun denkvermogen uit en doen ze wat ze wordt gezegd. Toch zou het productiever zijn als mensen doorhadden wanneer het niet goed is opdrachten van superieuren uit te voeren. Vraag u eerst af: is deze persoon werkelijk een autoriteit? En is hij de juiste persoon in deze situatie om een waardevol oordeel te vellen? En zijn er bewijzen die het oordeel van deze persoon ondersteunen? Met enkele simpele vragen kunt u dus veel onheil voorkomen. En nu nog eventjes terug naar de situatie aan het begin van dit artikel: wat gaat u doen?
Michel Hoetmer
Michel Hoetmer is trainer en organiseert op woensdag 28 november een interessante workshop over het onderwerp Overtuigen en beďnvloeden. Voor Managersonline.nl verzorgt hij tweewekelijks de column Wie trekt er aan de touwtjes?.
